Sadašnji pristup podsticanju inovacijama u Srbiji mogao bi da produbi jaz između Beograda kao neprikosnovenog centra i manje razvijenih regiona. Da li je vreme za preispitivanje sadašnjeg modela pametne specijalizacije i davanje većeg vetra u leđa Novom Sadu, Nišu i Kragujevcu?
Usvajanjem Strategije pametne specijalizacije Republike Srbije za period od 2020. do 2027. godine stvorena je platforma za integraciju naučnih, privrednih i tehnoloških kapaciteta u cilju poboljšanja inovacionog i istraživačkog ekosistema u Srbiji i podizanja njene regionalne i globalne konkurentnosti. Međutim, trenutnim Akcionim planom za sprovođenje Strategije pametne specijalizacije za period od 2021. do 2022. godine, teži se maksimiziranju ukupnih nacionalnih potencijala, dok briga o njihovom razvoju na regionalnom nivou ostaje po strani.
U odsustvu ciljane politike koja bi podsticala razvoj inovacionih kapaciteta iz regionalne perspektive, postavlja se pitanje koliki je zapravo nivo inovacione aktivnosti po regionima, kao i u kom stepenu postoji dihotomija između razvoja inovacionih kapaciteta i ravnomernog regionalnog razvoja. U najnovijoj studiji Centra za istraživanje javnih politika kroz sagledavanje regionalne alokacije različitih instrumenata Fonda za inovacionu delatnost od 2016. do 2022. godine, mapirane su ključne diferencijalne tačke inovacione razvijenosti regiona u Srbiji.
Već pri inicijalnom pogledu regionalne alokacije podrške, uočavaju se ozbiljni dispariteti u razvojnom nivou regionalnih inovacionih ekosistema. Sprovedena analiza ukazala je da se privredni i naučni kapaciteti iz regiona Beograda nesporno pozicioniraju kao najproduktivniji deo srpskog inovacionog ekosistema. Koliki je zapravo njihov značaj govori i činjenica da je svaki drugi projekat Fonda dodeljen aplikantima koji dolaze iz ovog regiona. U preostala tri regiona, aktivnosti na deljenju znanja i kreiranju inovacija zastupljeno je u daleko manjem stepenu, mada se i među njima manifestuju razlike. Naime, u proseku, svaki peti projekat koji finansira Fond odlazi akterima iz Vojvodine, dok tek svaki deseti odobreni projekat sprovodi neko iz regiona Šumadije i Zapadne Srbije, odnosno Južne i istočne Srbije. Veći broj odobrenih projekata obezbeđuje i veći priliv investicija. Prema analiziranim podacima, oko 62% ukupno odobrenih sredstava Fonda plasirano je aplikantima iz beogradskom regiona. Ostali deo sredstava bio je raspoređen u preostala tri regiona, odnosno 19% sredstava u Vojvodini, 11% sredstava u Šumadiji i zapadnoj Srbiji, dok je najmanji udeo sredstava – svega oko 8%, dodeljen aplikantima iz regiona Južne i istočne Srbije.
Naučni resursi regiona Beograd oslonac za celokupan nacionalni inovacioni ekosistem
Komercijalizacija znanja, ostvarena kroz saradnju nauke i privrede najučestalija je u regionu Beograda – privatni sektor ovog regiona se u najvećoj meri oslanja na unutarregionalne naučne resurse.
U proseku, svaki peti projekat koji finansira Fond za inovacije odlazi akterima iz Vojvodine, dok tek svaki deseti sprovodi neko iz regiona Šumadije i Zapadne Srbije, odnosno Južne i istočne Srbije
Osim toga, naučni kapaciteti beogradskog regiona važan su oslonac u razvijanju inovacionih potencijala u ostalim delovima Srbije. Znanje koje se kreira u naučno-istraživačkom okviru regiona Beograda naročito je važno za privredni sektor iz Šumadije i zapadne Srbije. Kako nalazi pokazuju, u preko 66% projekata kojima se podstiče saradnja privrede i nauke, preduzeća iz Šumadije i zapadne Srbije umrežavala su se upravo sa naučno-istraživačkim organizacijama iz regiona Beograd. S druge strane, u 42% projekata čiji su nosioci preduzeća iz Vojvodine, ključni partneri iz oblasti nauke dolazili su iz beogradskog regiona, dok je u među projektima čiji su nosioci bili iz Južne i istočne Srbije, saradnja sa beogradskim naučno-istraživačkih organizacijama ostvarena pri oko 36% projekata. Ova sveprisutnost u drugim regionima, potvrđuje da naučni kapaciteti iz Beograda prevazilaze regionalne okvire, te da čine polugu koja, povezujući regionalne inovacione kapacitete, postiče razvoj celokupnog nacionalnog ekosistema.
Startap ekosistemi kao „oaze“ inovacija urbanih centara
Nalazi pokazuju da akteri koji su proteklih godina bili spremni da osnuju startap najčešće dolaze iz beogradskog regiona. Drugi region po broju pokrenutih startap biznisa, Vojvodina, znatno zaostaje, sa gotovo tri puta manjim brojem novoosnovanih kompanija u periodu od 2016. godine do danas. Naravno, osnivanje startapa vezuje se za urbane centre, a kako se najveći deo njih osniva u Beogradu, a potom i u Novom Sadu, u preostala dva administrativna centra – Kragujevcu i Nišu, ovaj vid inovacione aktivnosti je gotovo zanemarljiv.
To potvrđuje i podatak da je u Šumadiji i zapadnoj Srbiji i Južnoj i istočnoj Srbiji tokom analiziranog perioda finansirano tek oko 15% od ukupnog broja startapova podržanih od strane Fonda. Bez obzira što Fond nastavlja sa podsticajima za osnivanje startapa, obezbeđivanjem uslova za njihov rast kroz podršku u finansiranju, povezivanju i mentorstvu, nije izgledno da će razlike u broju novoosnovanih tehnoloških kompanija između ovih gradova tako lako nestati. Brojni lokalni faktori – poput većeg broja organizacija koje daju podršku startapima, većeg broja tehnoloških korporacija u gradu i veća koncentracija mladih i tehnoloških eksperata (Startup Genome, 2021) i dalje su velika prednost Beograda u odnosu na ostale urbane centre.
Podrška prioritetnim oblastima pametne specijalizacije i regionalni aspekt
Iako Fond pri podršci razvoju prioritetnih oblasti 4S ne uzima u obzir regionalnu alokaciju podrške, analiza ukazuje da su dosadašnji podsticaji donekle bili u skladu sa postojećim komparativnim prednostima u regionima. Dve oblasti bile su najdominantnije ili bar veoma zastupljene u svim regionima, a to su informacione i komunikacione tehnologije i razvoj inovacija u oblasti mašinstva i proizvodnih procesa. U regionu sa najvećim brojem projekata – beogradskom, najčešće se razvijaju inovacije u okviru ove dve oblasti. U Vojvodini se najvećim delom inovira u oblasti poljoprivrede i prehrambene industrije, a druga najzastupljenija oblast je i u ovom regionu IKT. U ostala dva regiona, Šumadiji i zapadnoj Srbiji i Južnoj i istočnoj Srbiji, najčešće inovacione aktivnosti su u oblasti mašinstva i srodnih delatnosti. Ovakva raspodela oblasti po regionima je donekle očekivana i dokaz da koncentracija resursa i aktera unutar određenih oblasti po regionima, deluje kao samoregulišući mehanizam koji utiče na to da se upravo u tim oblastima generišu inovacije i dalje razvijaju regionalne komparativne prednosti.
Uspešno kombinovanje inovacione i politike regionalnog razvoja zavisi od dvostrukog izazova diferencijacije i specijalizacije regionalnih kapaciteta. Razlike u pogledu istorije, socio-ekonomskih, geografskih demografskih i ostalih specifičnosti determinišu regionalne diferencijacije u kapacitetima, mogućnostima i ograničenjima u pogledu istraživanja i inovacija – kao ciljeva koji se ne mogu u potpunosti ispuniti u okviru nediferenciranih politika, koje su ograničene na obezbeđivanje agregatnih i generičkih preduslova (obrazovanje, javna istraživačka infrastruktura i finansije). Stoga je za razvijanje inovativnosti svakog regiona potrebno da se posebno odredi odnos između mogućnosti i ograničenja za svaki region. Kada se takve kombinacije identifikuju, jasna je potreba za daljim procesom „specijalizacije“, što zapravo znači pokušaj koncentracije resursa, aglomeracije aktera, podsticanja povezanih projekata i obezbeđivanja novih specifičnih javnih dobara i institucionalne podrške kako bi se da unapredilo znanje i podstakle inovacije u odabranim domenima.
Iako su kroz proces izrade Strategije pametne specijalizacije zapravo identifikovane regionalne komparativne prednosti (i ograničenja), postojeći mehanizam za ostvarivanje ciljeva Strategije ne prepoznaje regionalni aspekt. Pristup podrške inovacijama posmatranjem Srbije kao jedinstvene celine otvara pitanje optimalnosti postojećeg modela razvoja s obzirom na mogućnost daljeg produbljivanja jaza između delova zemlje koji imaju razvijene naučne privredne i druge kapacitete i onih drugih i eventualnu potrebu za usaglašavanjem različitih delova procesa evrointegracija Srbije na koherentan način.
Autor ovog članka je Ljubivoje Radonjić, istraživač Centra za istraživanje javnih politika